بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل بن رزاز جَزَری (درگذشتهٔ ۶۰۲ ق.) مهندس مسلمان از جزیره در شمال عراق بود
نخستین ربات قابل برنامه‌ریزی انسان نما، اختراع جزری.
جزری کتاب خود را به زبان عربی نوشته و آن را «الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل» نام گذاشته. معنی واژه‌به‌واژهٔ آن می‌شود: «دانستنی‌هایی در رابطه با مکانیزم‌های هوشمند» این کتاب در فارسی با عنوان «مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی» ترجمه شده‌است. جزری این کتاب را در سال ۶۰۲ هجری به فرمان قرا ارسلان امیر سلسله آرتوقلو در دیاربکر آناتولی تالیف کرده‌است.
جزری در این کتاب طرز کار و ساخت ۵۰ دستگاه که خود ساخته و به کار برده را تشریح می‌کند. این دستگاهها شامل ساعتهای آبی و شمعی، ظرف‌ها و فواره‌های خودکار، وسایل آبرسانی از نهر و چاه، ابزار خودکار نواختن نی و دیگر وسایل از جمله قفل رمزی و قفل کلون‌دار و ابزار هندسی است. بخش عمده اسباب و تعبیه‌هایی که وی در آن شرح می‌دهد اختراع خود او بوده‌است.دستگاههایی که در این کتاب تشریح شده است، همگی از نظر فنی درست و قابل ساخت‌اند. سه نمونه از دستگاههای جزری (یک تلمبه، یک ساعت آبی و یکی از وسایل اندازه‌گیری مقدار خون در عمل رگ‌زنی) ساخته شد و در جشنواره جهانی اسلام در 1355 ش/1976 در لندن به نمایش در آمد
الجزری نخستین ربات قابل برنامه‌ریزی انسان نما را در اواخر عمرش ساخت. به این علت او به عنوان پدر علم مهندسی رباتیک جهان شناخته می‌شود. اختراع او، یک قایق آبی بود که در آن چهار نوازندهٔ مصنوعی موسیقی برای مراسم و برنامه‌های جشن سلطنتی، آهنگ می‌نواختند و حاضران را سرگرم می‌کردند، ساز‌ها به صورت هیدرولیک و با کمک آب برنامه ریزی می‌شود.
در کتاب جزری شمار چشمگیری واژه و اصطلاح فارسی یافت می‌شود که نشانگر تأثیر بزرگ ایرانیان در فناوری جهان اسلام در سده‌های میانه است.
جَزَری ، اسماعیل ، از مهندسان جهان اسلام در سده ششم. نام کامل او بدیع‌الزمان ابوالعزّ اسماعیل‌بن رزّاز جزری است. تنها اثر به جامانده از وی کتابی به نام الجامع بین‌العلم و العمل النافع فی صناعه الحِیل به عربی است که سندی مهم در تاریخ فنّاوری محسوب می‌شود و نسخه‌های متعددی از آن به جامانده است. آن‌گونه که از نسخه کتابخانه لیدن (ش Or. 656 ، صفحه عنوان) و نسخه فارسی کتابخانه ملی پاریس (ش 145، صفحه آخر) برمی‌آید، این کتاب را، به اختصار، الحِیل نیز نامیده‌اند. جزری در این کتاب پنجاه دستگاه را که خود ساخته، به طور کامل شرح داده است.
مختصر اطلاعی که از زندگانی جزری داریم مبتنی بر مطالب خود او در مقدمه کتابش است. تاریخ تولد وی مشخص نیست. از تاریخ نگارش دو نسخه کتاب چنین برمی‌آید که بین جمادی‌الا´خره و شعبان 602 درگذشته است (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص لو). جزری، با توجه به دستگاههایی که ساخته و شرح داده، به تعبیر امروزی مهندس مکانیک بوده است. نویسندگان نسخه‌ها در ابتدای مقدمه کتاب، از وی با لقب الشیخ رئیس الاعمال (جزری، چاپ عکسی 1990، ص 2، چاپ عکسی 2002، ص 2) یا الشیخ الرئیس (نسخه لیدن، ش Or. 117 ، گ 1 ر) یاد کرده‌اند.
او به جزیره، در منطقه بین‌النهرین علیا، منسوب است و از این‌رو جزری خوانده شده است. جزیره به سه دیار تقسیم می‌شد: دیار بکر، دیار ربیعه، و دیار مُضَر. دیار بکر شمالی‌ترین و کوچک‌ترینِ این سه به شمار می‌آمد و مرکز آن شهر آمِد بود (لسترنج، ص 3ـ4، 86، 108). آمد اکنون دیار بکر نامیده می‌شود. جزری ممکن است به شهر جزیره ابن‌عمر نیز منسوب باشد که بین موصل و آمد قرار داشته است. جزری در شهر آمد در دربار سُقْمانیان می‌زیست. سقمانیان شاخه‌ای از طایفه اَرْتُقیان بودند و فرمانروایان آن در دیار بکر حکومت می‌کردند ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل "Artukids" ). جزری، به گفته خودش در مقدمه کتاب (1979، ص 4ـ5)، در خدمت ملک صالح و پیش از آن از 570 در خدمت پدر و برادر او بود. ناصرالدین محمودبن محمد ملقب به ملک صالح (حک : 597 619)، برادرش قطب‌الدین سقمان‌بن محمد ملقب به ملک مسعود (حک : 581 - 597)، و پدرش نورالدین محمد (حک : 562 -581) از فرمانروایان سقمانیه بودند که جزری در دربار آنان می‌زیست (ابن‌اثیر، ج 11، ص 513 514، ج 12، ص 170؛ د. اسلام ، همانجا). در 579، صلاح‌الدین ایوبی (حک : 564 - 589) شهر آمِد را تصرف و آن را به نورالدین محمد وا گذار کرد (ابن‌اثیر، ج 11، ص 493ـ494). بسیاری از جهانگردان و جغرافی‌نویسان، آمد را شهری آباد، با شکوه، پررونق و ثروتمند وصف کرده و ضمن تشریح عظمت آن، آنجا را ستوده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ناصرخسرو، ص 13ـ 15؛ لسترنج، ص 108ـ111). سقمانیان با وجود جنگهای طولانی صلیبی، به سبب حمایت ایوبیان، در دیار بکر و شهر آمد از امنیتی نسبی برخوردار بودند، چنانکه جزری حدود سه دهه در دربار آنان به کارهای ارزشمند مشغول بود و الحیل را تألیف کرد که موضوع عمده این مقاله است.
طبق نسخه کتابخانه آکسفورد، جزری تألیف کتاب را در 4 جمادی‌الا´خره 602 به پایان رساند. به گفته خودش، وی کتاب را به دستور ناصرالدین محمود تألیف کرد. با توجه به اینکه حکومت ناصرالدین محمود از 597 آغاز شده، پس جزری کتاب را بین 597 تا 602 تألیف کرده است (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف‌حسن، ص له ـ لو).
الحِیل و روش علمی جزری. کتاب جزری در باره اسباب الحیل (دستگاههای مکانیکی) است. علم حیل را می‌توان علم مکانیک امروزی دانست. به تعبیر دیگر، موضوع کتاب، صنعت (علمٌ صِناعی) و فنّاوری است (جزری، ترجمه فارسی، ص 3ـ4؛ نیز رجوع کنید به حیل *، علم). در این کتاب، دستگاههای مکانیکی خودکار تشریح شده است. کتاب به شش «نوع» (بخش) تقسیم می‌شود. بخشهای اول تا چهارم، هر یک شامل شرح ده دستگاه و بخشهای پنجم و ششم هر یک شامل شرح پنج دستگاه است، بدین‌قرار: بخش اول شامل شرح شش نوع ساعت آبی و چهار ساعت شمعی؛ بخش دوم، شرح ده دستگاهِ خودکارِ توزیعِ نوشیدنی؛ بخش سوم، شرح چهار آفتابه و ظرفِ خودکار برای ریختن آب و شستشوی دست یا وضو گرفتن و شش تشتِ اندازه‌گیری خون هنگامِ رگ‌زنی؛ بخش چهارم، شرح شش فواره که در فاصله‌های زمانی مشخص به طور خودکار تغییر شکل می‌دهند و تشریح چهار وسیله نی‌زنی خودکار؛ بخش پنجم، روش ساخت پنج دستگاهِ آب‌کشی از آبگیر (یا چاه یا آب روان)؛ در بخش ششم، جزری دری را وصف نموده که از برنج ریخته‌گری کرده و برای سرای ملک صالح در شهر آمِد ساخته بود و نیز شرح وسیله‌ای هندسی برای یافتن مرکز دایره گذرنده بر هر سه نقطه دلخواه واقع بر یک صفحه یا سطح یک کره، روش اندازه‌گیری زاویه‌های تند و باز، قفلی رمزی که با دوازده رمز از حروف الفبای عربی درِ یک صندوق را باز می‌کند، قفل کلونی، و یک ساعت آبی برای نشان دادن گذشت یک ساعت (1979، ص زـ یز). هر دستگاه در چند فصل تشریح شده است.
متن عربی کتاب ساده است و محتوای آن به کمک تصاویر به آسانی درک می‌شود. جزری برای هر دستگاه یک تصویر اصلی رسم کرده که نشان‌دهنده سیمای کلی دستگاه است، در نتیجه کتاب شامل پنجاه تصویر اصلی است که با حروف ابجد از یک تا پنجاه شماره گذاری، و در متن به آنها ارجاع داده شده است. برای توضیح جزئیات دستگاهها نیز تصاویر دیگری رسم شده است؛ در مجموع، تعداد تصاویر به 174 می‌رسد. البته مهندسان در آن دوره، روش ترسیم سه بعدی تصاویر را نمی‌دانستند و رسم فنی به شکل امروزی وجود نداشت، در نتیجه تصاویر سه بعدی کتاب ابتدایی است ولی این نقص، مانع از درک عملکرد دستگاهها نمی‌شود ( زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه).
تصاویر کتاب در نسخه‌های متعدد رنگی، و برخی از این تصاویر، نگاره‌های (نقاشیهای مینیاتوری) باارزشی هستند که باعث شده است بعضی از آنها از نسخه‌ها ربوده شوند و به موزه‌های دیگر کشورها یا مجموعه‌های شخصی راه یابند (هیل ، 1978، ص 291).
به عقیده مورخان هنر، یک مدرسه نقاشی در دربار ارتقیان وجود داشته که در آنجا نقاشیهای داستانی بسیار باارزشی کشیده می‌شده است. تصاویر سه نسخه از نسخه‌های کتاب جزری را اعضای این مدرسه تهیه کرده‌اند. با استفاده از تصاویر کتاب مذکور، مورخان می‌توانند وضع پوشش مردان و زنان دیار بکر و بعضی عادتهای زندگی آنها را در سده ششم بررسی کنند ( رجوع کنید به وارد ، ص 69ـ83).
از ویژگیهای کتاب جزری کاربردی بودن آن است. جزری (1979، ص 4) از بعضی دانشمندان و حکمای پیش از خود، که دستگاههایی ساخته ولی آنها را نیازموده‌اند، انتقاد کرده و گفته است: «در درستی یا نادرستی آنچه با صناعت سروکار دارد، با آزمون می‌توان داوری کرد.» جزری با دیدگاه انتقادی به آثار گذشتگان توجه کرده، چنانکه در بخش چهارم، در بحث فواره‌ها، از روش بنوموسی * در این‌باره انتقاد کرده است ( رجوع کنید به ص 393). روشی که جزری در تشریح دستگاهها به کار برده، مثالی کامل از چگونگی عرضه گزارش مهندسی است که حتی برای مهندسان امروزی شایان توجه است. وی ابتدا تصویری از هر دستگاه و طرز کار آن عرضه کرده، سپس به جزئیات آن پرداخته و چگونگی ساخت آن را با دقتی تحسین برانگیز شرح داده است. وی اجزا و مجموعه‌های تشکیل‌دهنده هر دستگاه را به تفصیل، و مواد و ابعاد اجزا را وصف نموده و در پایان، چگونگی سوار کردن آنها و چگونگی کارکرد و آزمایش هر دستگاه را توضیح داده است. البته گاهی مطالب آن تکراری است و گاهی نیز مواد و ابعاد دقیقاً مشخص نشده است. جزری از گفتن هیچ نکته‌ای در روشن ساختن مطالب کوتاهی نکرده و حتی وظایف کسی را که باید دستگاه را به کار گیرد، شرح داده است (جزری، ترجمه فارسی، ص 611ـ613؛ هیل، 1979، ص 229). پیش از عصر جدید کمتر کسی این‌گونه به شرح جزئیات فنی می‌پرداخت و از این لحاظ، اثر جزری بی‌همتاست (هیل، 1994 الف ، ص 27).
دستگاههایی که در این کتاب تشریح شده است، همگی از نظر فنی درست و قابل ساخت‌اند. سه نمونه از دستگاههای جزری (یک تلمبه، یک ساعت آبی و یکی از وسایل اندازه‌گیری مقدار خون در عمل رگ‌زنی) ساخته شد و در جشنواره جهانی اسلام در 1355 ش/1976 در لندن به نمایش در آمد (هیل، 1979، ص 230؛ زندگینامه علمی دانشوران، همانجا). تلمبه را، با مقیاس14، از روی توصیف و شکلِ دستگاهِ پنجم از بخشِ پنجمِ کتاب ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 458ـ 465) ساختند، البته نیروی محرکه این تلمبه نمایشی، برقی بود. تلمبه بسیار خوب کار می‌کرد و آب را با جریانی یکنواخت انتقال می‌داد ( > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی < ، ج 3، ص 776ـ779). ساعت آبی ساخته شده نیز از روی دستگاهِ نخست از بخشِ اول ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 16) در مقیاس اصلی بازسازی شد و به خوبی کار کرد (هیل، 1979، همانجا). این ساعت در موزه طبیعی آستن هلند به نمایش گذاشته شده است. ناطق و همکارانش نیز نمونه‌ای از این تلمبه و قفل رمزی را، که جزری به عنوان دستگاه سوم از بخش ششم ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 486ـ 495) تشریح کرده است، ساختند و آزمودند (جزری، ترجمه فارسی، مقدمه ناطق، ص سی‌وپنج؛ ناطق، ص 155).
ابتکارات و ابداعات جزری. جزری دستگاههای ساخته خود را به ملک‌صالح عرضه کرد و او آنها را بی‌مانند خواند (1979، ص 3ـ6).
با تصویری که جزری در مقدمه و بخشهای دیگر کتاب، صادقانه از کار خود عرضه کرده، می‌توان نتیجه گرفت دستگاههایی که وی وصف کرده، همگی اختراع او نبوده‌اند، بلکه او هم مانند هر مهندسِ مبتکر دیگری از کارهای پیشینیان بهره برده و به سهم خود بر غنای آنها افزوده است ( > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، ج 3، ص 789). بسیاری از این دستگاهها از منابع دوره اسلامی به جزری رسیده بودند، برخی دیگر ریشه در کارهای هرونِ اسکندرانی و فیلون بیزانسی داشتند، و احتمالاً از هند و خاور دور نیز فنونی به قلمرو اسلام منتقل شده است ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).
برخی از پیشینیانی که جزری از کارشان استفاده یا در کتاب خود از آنها یاد کرده است، عبارت‌اند از: ارشمیدس * (جزری، 1979، ص 9)، بنوموسی (همان، ص 393)، بدیع اسطرلابی * (همان، ص 423) و آپولونیوس پِرگایی * (در متن: آپولونیوس نجار هندی؛ همان، ص 422). جزری مشخص نکرده کدام قسمت از کار، ابتکار و اختراع خود وی بوده ولی هیل ( > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، ج 3، ص 791ـ792) ابتکارات و اختراعات مستقیم وی و فنونی را که اول بار در کتاب او آمده، چنین برشمرده است: کامل کردن کفه کج شونده، تلمبه رفت و آمدی با ساز و کار لَنگ و لوله‌های مَکِش، ساعتهای طَرْجَهار (وسیله‌ای برای زمان‌سنجی، از اجزای ساعتهای آبی)، ظرفهای اندازه‌گیری خون در عمل رگ‌زنی، استفاده از چرخ‌دنده‌هایی که بخشی از پیرامونشان دندانه‌دار است و کاربرد آن در چرخاب، متوازن کردنِ چرخها، تنظیم نهایی قطر سوراخها، استفاده از نمونه‌های کاغذی در طراحی، لایه‌ای ساختن الوار برای جلوگیری از تاب برداشتن، و ریخته‌گری فلزات در قالبهای بسته با استفاده از ماسه تر. به نظر هیل (1993، ص 131)، احتمالاً ساعت آبی به شکل قایق ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 98ـ116) و ساعت به شکل فیل ( رجوع کنید به همان، ص 117ـ154) از اختراعات جزری است که مشابه آنها در رساله‌هایی که تاکنون شناخته شده، نیامده است. هیل (جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات، ص 279) مهم‌ترین روشهای مکانیکی را که جزری وصف کرده چنین ذکر نموده است: ساخت مخزن، تنظیم کننده جریان، و دستور عملهای متوازن کردن ساز و کارهای ساعت به شکل فیل با استفاده از نمونه کاغذی. هیل (همانجا) برخی روشهای جزری را که امروزه همچنان کاربرد دارند، چنین برشمرده است: کاربرد شاغول، استفاده از محور برای بررسی مسطح بودن قطعات (یعنی از بین بردن اعوجاج و مدور ساختن قطعات پس از بستن آنها به چرخ خراطی و اصلاح کردن قطعات)، پرداخت کردن شیرها، چگونگی پرداخت توأمان نشیمنگاه و توپی شیرهای آب، و استفاده از گَردِ سنباده برای آب‌بندی.
جزری به وضوح بین سه نوع انطباق اصلی (انطباقهای فشاری، لغزنده و آزاد) فرق گذاشته است (منظور از انطباق، عملکرد قطعات پس از سوارکردن آنها برهم است). تلمبه پیستونی دو طرفه جزری منحصر به فرد است و سه ویژگی باعث شده است که این دستگاه جالب توجه باشد: استفاده از میل‌لنگ برای تبدیل حرکت دَوَرانی به حرکت رفت و برگشتی، استفاده از اصلِ دوطرفه عمل کردنِ دستگاه، و اینکه این دستگاه اولین تلمبه شناخته شده‌ای است که واقعاً لوله‌های مَکِش داشته و در آن میل‌لنگ به کار رفته است (هیل، 1979، ص 229؛ > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، ج 3، ص 776).
جزری فن ساعت‌سازی را بهبود فراوانی بخشید. از شرح او در ابتدای دستگاهِ هفتم از نوعِ چهارم ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 422ـ 425) برمی‌آید که وی به خوبی از کارکرد چرخ دَنگ آگاه بوده است (هیل، 1987، ص 19). ساز و کاری که وی در ساعت اول برای تنظیم سطح آب مخزن و سرعت خروجی آب تشریح کرده، نمونه‌ای عالی از کاربرد تنظیم خودکارِ بازخورد است (هیل، 1994 الف ، ص 33). جزری جایگاه مهمی در تاریخ اتوماسیون (خودکار کردن)، تنظیم خودکار، ماشینهای کارگر (روباتیک) و نوازندگی خودکار دارد. دستگاههایی که او تشریح کرده، دارای سازوکارهای دقیق و تنظیمات حساسی هستند که بسیاری از آنها از لوازم پیشبرد فنّاوری بوده‌اند و پس از چند سده در اروپا به عنوان اختراع جدید ثبت شده‌اند ( زندگینامه علمی دانشوران ، همانجا).
در اروپا نخستین قفل رمزدار را باترزورث در 1262/1846 ساخت. جالب توجه آنکه صفحات فنری به کار رفته در قفل وی به طرز شگفت‌آوری به صفحه‌های قفل جزری شباهت دارند (جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات هیل، ص 274).
در قرون وسطا در کتابی لاتینی با عنوان لیبروس دل سابر، از مؤلفی ناشناس، وصف یک ساعت آبی و یک ساعت شمعی آمده است که نسبت به نمونه‌های مشابه در کتاب جزری بسیار ابتدایی‌ترند. به احتمال بسیار، مؤلف، توضیحات این ابزارها را از منابع دست دوم دوره اسلامی اخذ کرده است (هیل، 1987، ص 22).
اختراعات جزری حتی می‌تواند الهام بخش طراحان امروزی باشد. مثلاً، وی در ساعتهای آبی و دستگاههای اول و دوم از بخش اول، از گویهای غلتانی استفاده کرده است که به طور خودکار با افتادن روی سنج، صدای زنگ ساعت را تولید می‌کردند ( رجوع کنید به جزری، 1979، ص 9ـ97). از این روش اکنون در اسباب‌بازیها و سایر وسایل استفاده می‌شود و اختراع آن به ثبت رسیده است. دستگاههایی که جزری و سایر صنعتگران می‌ساختند، صرفاً تفریحی و منحصر به دربار شاهان نبودند، بلکه بسیاری از آنها کاربردهایی عمومی داشتند، مانند دستگاههای آب‌کشی، ساعتها و قفلها که عموم مردم از آنها استفاده می‌کردند (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص مط ـ ن؛ > دایرة المعارف تاریخ علوم عربی <، همانجا). گزارشهای نسبتاً فراوانی از قفلهای رمزی، مشابه قفلی که جزری (1979، ص 493) تشریح کرده است، وجود دارد ( رجوع کنید به ناطق، ص 155؛ مدیسون، ص 141ـ154؛ پوپ، ج 13، تصویر 1303). همچنین در باره انواع ساعتها، آسیابها و اسطرلابها گزارشهای متعددی آمده است ( رجوع کنید به ناطق، ص 155ـ156؛ جزری، ترجمه انگلیسی، توضیحات هیل، ص 271ـ 278). جهانگردان و جغرافیدانانی نظیر ابن‌جبیر، اصطخری، ابن‌حوقل، مقدسی، ادریسی، و قزوینی هم در نوشته‌های خود از این‌گونه وسایل یاد کرده‌اند ( رجوع کنید به هیل، 1984، ص 127ـ140).
جایگاه فرهنگی ـ هنری کتاب جزری. در کتاب جزری واژه‌ها و اصطلاحات فنی بسیاری به زبان فارسی وجود دارد که نشان دهنده تأثیر عمیق ایرانیان بر فنّاوری جهان اسلام است. جزری خود (1979، ص 5) به کاربرد اصطلاحات بیگانه که از پیشینیان رسیده، اشاره کرده است. ناطق و همکارانش افزون بر ترجمه کتاب به فارسی، فهرست واژه‌های فارسی آن را تهیه کرده‌اند ( رجوع کنید به جزری، ترجمه فارسی، ص 621ـ 658). کتاب جزری سند مهندسی بسیار مهمی است و بسیاری از پژوهشگران بر اهمیت آن تأکید کرده‌اند، از جمله سارتون (ج 2، بخش 2، ص 632) در باره آن گفته که بهترین اثر برای پژوهش در باره چگونگی استفاده مسلمانان از مکانیک یونانی است و می‌توان آن را اوج دستاورد مسلمانان در حوزه‌ای به شمار آورد که از بنوموسی آغاز شده بود. گوناگونی مندرجات و زیبایی تصاویر نسخه‌های خطی این اثر موجب شده است که در مغرب زمین، از معروف‌ترین آثار تاریخی در این حوزه به شمار آید (نصر، ص 145). به نوشته هیل (1979، ص 231؛ همو، 1994 الف ، ص 27)، کتاب جزری مهم‌ترین رساله مهندسی به عربی است و تا پیش از دوره نوزایی (رنسانس) هیچ سندی از هیچ قلمرو فرهنگی وجود ندارد که محتوایی چنین غنی در باره چگونگی طراحی، ساخت و سوار کردن اجزای دستگاهها داشته باشد.
کتاب جزری از دیدگاه هنری نیز حائز اهمیت و درخور توجه است. نگاره (مینیاتور)های زیبای آن از علل شهرت آن در غرب بوده است. کوماراسوامی، پژوهشگر تاریخ هنر، رساله خود را در باره این کتاب از دید هنری نوشته و در باره نگاره‌های آن اطلاعات درخور توجهی داده است. گزارشهای دیگری نیز از نگاره‌های کتاب جزری وجود دارد (جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص ند). چهار دستگاه، شامل دستگاههای هفتم تا دهم از بخش چهارم ( رجوع کنید به همان، ص 433ـ 438)، وسایل نی‌زنی خودکارند، ازاین‌رو دانش‌پژوه از این کتاب در مقاله «موسیقی‌نامه‌ها»ی خود (ص 73ـ 75) یاد نموده و از حیث نسخه‌شناسی آن را بررسی کرده است. البته از این دیدگاه می‌توان به وسایل دیگر تولید موسیقی و صدا نیز اشاره کرد که جزری در دستگاههای دیگری نظیر ساعتها و آفتابه‌ها به کار برده است.
تأثیر کتاب جزری بر آثار متأخران و نسخه‌های به جامانده از آن. در حدود 628، یعنی حدود 26 سال پس از درگذشت جزری، مغولان به منطقه دیاربکر حمله کردند (ابن‌اثیر، ج 12، ص 498ـ499). هر چند جزری به کار پیشینیان دسترسی داشته، به علت محدودیت جغرافیایی جزیره و نیز جنگهای صلیبی و حملات مغولان، معلوم نیست که چگونه اثر جزری به سایر مناطق راه یافته، به ویژه آنکه در آثار تاریخی مشهور و نوشته‌های پس از وی به این موضوع اشاره نشده است. در آثار متأخر فقط دو اشاره مستقیم به کتاب جزری یافته شده است ( رجوع کنید به هیل، 1994 الف ، ص 28؛ همو، 1994 ب ، ص 190ـ191؛ قاری، ص 33، 87 - 88)، ولی تعداد نسبتاً فراوان نسخه‌های به جامانده از کتاب جزری و تاریخ استنساخ آنها، که پس از وی از سده هفتم تا اواخر سده سیزدهم صورت گرفته است، از اهمیت این اثر حکایت دارد (هیل، 1979، ص 229). در این مدت تقریباً در هر سده یک یا چند نسخه از این کتاب نوشته شده است. کار جزری با چیرگی فنّاوری غربی به فراموشی سپرده شد، اما در سده اخیر نظر شرق‌شناسان را به خود جلب کرد و بازشناسی شد.
تاکنون نوزده نسخه از اثر جزری شناسایی شده است؛ چهارده نسخه در کتابخانه‌ها و بقیه در مجموعه‌های شخصی (برای آگاهی از نسخه‌ها رجوع کنید به جزری، 1979، مقدمه احمد یوسف حسن، ص لح ـ مه). دو سوم نسخه مورخ 715، در 1357 ش/ 1978 در یک حراجی در لندن به فروش رفت. هیل (1978، ص 291ـ 298) این نسخه را به تفصیل بررسی کرده است.
نظرات شما عزیزان:
محمد 
ساعت19:12---17 اسفند 1392
عالی بود.gif)
:: موضوعات مرتبط:
دروس پايه ششم (دانلود چك ليست ها و نكات دروس)،
،
:: برچسب‌ها:
علوم اجتماعي ششم ؛ ربات انسان نما,
تبادل
لینک هوشمند
